Risk altındayken karar mekanizmalarımız nasıl değişiyor? Batık projelerden niçin kolayca vazgeçemiyoruz, akılsızca sürüklenebiliyoruz?
"Batık bedel sendromu", risk altındayken aldığımız kararlarda bazen rasyonaliteyi gözden kaybettiğimizi, akılsızca kararlara doğru kayma eğiliminde olduğumuzu iddia ediyor.
Bilişsel psikologların ve davranışsal iktisatçıların üzerinde çalıştıkları, canlı ve güncel bir araştırma alanı.
Peki ama niye?
Risk altında olmak niçin verdiğimiz kararlara, o kararlara bizi götüren akıl yürütme süreçlerine yansıyor?
Biz insanlardan gayrı "batık bedel" davranışı gösteren başka canlılar var mı?
Batık bedel ("sunk cost") tanımlamasını kim, ne zaman yapmış?
-- / --
2019'da, yerel seçimlerin Istanbul'da tekrarlanması ihtimali tartışılırken "batık bedel sendromu" hakkında bir parça konuşmuş ve yukarıdaki sorulara yanıt aramıştık.
Konuyla ilgili kaynak ve bulguları tekrarlamak yerine, o programın Twitter duyurusunu ekliyorum:
Batık Bedel Sendromu nedir?
— Açık Bilinç (@AcikBilinc) May 6, 2019
Davranışsal iktisattan bilişsel psikoloji ve nörobilime uzanan araştırmalar.
Siyasetle ne ilgisi var?
YSK'nın İstanbul kararı arifesinde analitik bir değerlendirme.
7 Mayıs 2019 Salı 09:30 https://t.co/zq2qmBswze, https://t.co/2eFd9zLWTQ podcast.+ pic.twitter.com/vDDHSNplbK
Programın 7 Mayıs 2019 tarihli podcast kaydı için tıklayın.
-- / --
"Batık bedel" davranışında 2019'da konuşmadığımız şöyle paradoksal bir yan da var:
Giderek batık olduğu ortaya çıkan projelerimize, en başından bilsek yapmak istemeyeceğimiz seviyedeki yatırımları, her adımda akılcı tutum biraz daha ilerlemekmiş gibi göründüğünden adım adım sürüklenerek yapabiliyoruz.
'Yatırım'dan kast ettiğim para da emek de zaman da olabilir.
"Batık proje" davranışı, eski otomobilimizi tamir ettirmek için para dökmek de olabilir, sevmediğimiz işimizde veya iyi gitmeyen ilişkimizde vaz geçmek yerine yola devam etmek de...
-- / --
Batık bedel davranışında beynimizdeki karar mekanizmalarının nasıl farklı çalıştığı güncel olarak araştırılan bir konu.
Güvercinlerin batık bedel davranışına insanlar gibi eğilimli olduğu ama, örneğin farelerin böyle davranmadığı da biliniyor.
Fakat niye böyle olduğu açık değil.
-- / --
"Batık bedel" tanımlamasını, Kazanç Kuramı ("Prospect Theory") diye adlandırdıkları çerçeve içinde yapan iktisat psikolojisi araştırmacıları (Nobel ödüllü) Daniel Kahneman ve Amos Tversky'ye göre, elimizdekini kaybetmekten hoşlanmamamız, bizi batık bedel davranışına sürükleyen bir unsur.
Kazanç Kuramı'na göre beklenmedik bir kazanç (örneğin yolda bulduğumuz bir para) bizi mutlu edebiliyor. Fakat aynı düzeyde beklenmedik bir kayıp (aynı miktarda kaybettiğimiz para) bizi daha mutsuz ediyor.
Dolayısıyla, ziyan gibi gördüğümüz durumlardan yüksek bedeller ödemek pahasına da olsa kaçınmaya çalışıyoruz.
-- / --
"Batık bedel" eğilimi, bütün insanları kapsayan bir tez. Dolayısıyla, siyasi iktidar sahipleri de batık bedel davranışı göstermeye herkes kadar eğilimli.
Bu konuyu, iktidarın 2019'da kaybettiği İstanbul yerel seçimleri tekrarlanır mı diye düşündüğümüz günlerde ele almıştık.
Şimdi aynı soruyu, yeni bir model olarak açıklanan ve düşük faize dayanan ekonomi yaklaşımı çerçevesinde de sorabiliriz.
Ekonomistler bu yaklaşımın küçük bir ihtimal de olsa ülkeye ekonomik refah getirip getirmeyeceğinin ancak önümüzdeki aylarda kesin olarak belli olacağını söylüyorlar. Ama ne zaman?
Yani, önümüzdeki bir kaç ay boyunca yeni ekonomik yaklaşım ile istenilen sonuçlara ulaşılamıyorsa, bu yaklaşımda hangi tarihe kadar ısrar edeceğiz?
Geçen hafta Ali Bilge, ekonomi yönetiminin artık bir "politik psikiyatri" meselesi olarak incelenmesi gerektiğini söylemişti.
Bir tür "batık bedel" eğilimiyle, "biraz daha bekleyelim, ekonomi sonunda düzelecek" diyerek, dönüşü giderek güçleşen çıkmaz bir yolda ilerliyor olabiliriz.
-- / --
Ömer Madra ve Özlem Teke ile hazırlamakta olduğumuz Vakayiname programını yapmaya başladığımızdan beri ülke gündemine dair konuları oraya havale ederek, Açık Bilinç'te yalnızca bilimsel ve felsefesi konuları işler olduk.
Fakat bu hafta bir istisna söz konusu. Davranışsal iktisatta çalışılan bir konu ve ekonomi gündemimiz kesişiyor. Ekonomi gündemiyle ilgili tartışmaları, daha önceleri Prof. Refet Gürkaynak ve Atilla Yeşilada, son haftalarda da ekonomist Uğur Gürses ve ekonomi yazarı Barış Soydan'la yaptığımız gibi, Vakayiname'de sürdürüyor olacağız.
